Czyżów

Czyżów- wieś sołecka w gminie Zawichost, leżąca w powiecie sandomierskim, województwie świętokrzyskim, na wschodnich obszarach Wyżyny Sandomierskiej. Rozciągająca się wzdłuż drogi wojewódzkiej 755 wioska, według danych na dzień 31.12.2013 r. zamieszkiwana była łącznie przez 605 mieszkańców (Czyżów Plebański - 275 osób, Czyżów Szlachecki - 330 osób). W latach 1975-1998  była ona administracyjną częścią województwa tarnobrzeskiego.

Wieś dzieli się na dwie, funkcjonujące pod odmiennymi nazwami części. Pierwszą    z nich jest Czyżów Plebański, który pod koniec XIX w. stanowił część chłopską składającą się z 23 domów. Druga część funkcjonuje pod nazwą Czyżów Szlachecki, będący pod koniec XIX w. własnością Henryka Prendowskiego. Część „szlachecką” tworzyły 42 chaty chłopskie oraz 6 domów kamiennych. Na terenie obydwu wsi występują niewielkich rozmiarów skupiska leśne. Prawy stok doliny Czyżówki porasta Rezerwat Przyrody Zielonka, będący częścią Nadleśnictwa Ostrowiec Świętokrzyski. Drugie skupisko leśne to tzw. Duży Las, porastający pogranicze Czyżowa Plebańskiego oraz Linowa-Pasów.

WŁAŚCICIELE CZYŻOWA

Pierwsze, pisemne wzmianki o rozciągającej się w dolinie Czyżówki wiosce pochodzą z XIV wieku. Znaleziska archeologiczne pokazują jednak, że rejony te zamieszkiwane były już przeszło 5 tysięcy lat temu. O Czyżowie, w jego aktualnym rozumieniu można mówić dopiero w okresie średniowiecza.

Za założyciela wsi uważa się rycerza Wydźgę (Wydżgę). Po jego śmierci Czyżów został własnością Michała z Bogumiłowic, który nazywał siebie Michałem Czyżowskim. To właśnie on, według Jana Długosza w 1412  roku wybudował  na czyżowskim wzgórzu pierwszy zamek. Materiał na jego budowę miał pochodzić z ruin kościoła i klasztoru Klarysek w Zawichoście. Ciężko dziś stwierdzić, jakiego charakteru był  to obiekt, przypuszczać można, iż był to gotycki, rycerski, zbudowany z kamienia i cegły zamek, pełniący jednocześnie funkcje reprezentacyjne i rezydencjonalne. Przetrwał on do pierwszego najazdu szwedzkiego, kiedy to wg. Ks. Wiśniewskiego został zniszczony.

Kolejnym właścicielem Czyżowa był syn Michała o imieniu Jan - jego śmierć kończy ród Czyżowskich Półkoziców. Następnie majątek staje się własnością nowej linii Czyżowskich, zwanych Toporczykami. Ostatnim z rodu właścicielem majątku był Aleksander Czyżowski.  Po jego śmierci przeszedł on na rodzinę Młodzianowskich. W dalszej kolejności właścicielami dóbr Czyżowskich była rodzina Święcickich, Olechowskich, Pułgrabskich, a od 1824 r. Danielewskich. W 1829 r. majątek czyżowski w wyniku publicznej licytacji nabył Wojciech Prendowski, dwór pozostał własnością tej rodziny do 1899 r. Ostatnimi przed reformą rolną właścicielami majątku była rodzina Targowskich. Koleta i Józef Targowscy zamieszkali w Czyżowie na przełomie 1914 i 1915 roku.  

W Czyżowie gościły wybitne osobistości, takie jak: prezydenci Gabriel Narutowicz, Stanisław Wojciechowski oraz Ignacy Mościcki. Przez pewien okres czasu mieszkali tu i tworzyli Witold Gombrowicz, Władysław Reymont oraz Leon Wyczółkowski. Gośćmi czyżowskiego majątku byli także Władysław Skoczylas, Władysław Żeleński, Karol Frycz czy generał Wieniawa Długoszowski. Dobra czyżowskie przeszły na własność Skarbu Państwa 15 grudnia 1945 roku, folwarki w Pawłowie i Zapuście rozparcelowano, natomiast z Czyżowa utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne.

HISTORIA DWORU

Niewątpliwie wśród atrakcji Czyżowa najważniejsze miejsce zajmuje pałac, którego budowę rozpoczął Jan Aleksander Zaklika Czyżowski, przypadała ona na lata 1740 - 1750. Pałac leży na wzgórzu, które według legend zostało usypane przez jeńców tatarskich. Ze względu na położenie, obiekt zwrócony jest frontem na północny wschód. Reprezentacyjna część, wzniesionej na planie prostokąta budowy jest piętrowa, z kolei tylna jego część jest parterowa. Na fasadzie pałacu zobaczyć można dzieło rzeźbiarskie Tomasza Huttera - portal  z centralnie ukazanym herbem Topór, postacie atlantów, którzy na swoich ramionach podtrzymują belkowanie, kamienne lwy trzymające przednimi łapami sztandary. Przestrzenie pomiędzy i nad oknami wypełnia muszlowa i akantowa dekoracja. Frontowa część pałacu zwieńczona jest trójkątnym tympanonem, na którego płaszczyźnie znajdują się płaskorzeźby. Pierwotnie przy frontowej części pałacu znajdowały się schody, zostały one jednak  w późniejszym czasie zniszczone, natomiast ich miejsce zajął rozległy taras. Do tylnej części elewacji dobudowane zostały również dwie boczne oficynki.

 Na uwagę zasługuje znajdująca się przy wjeździe na plac pałacowy figura Matki Boskiej Niepokalanej. Kamienna figura ufundowana została przez Józefa i Koletę Targowskich. Na poświęconej 1 września 1909 r. figurze widnieją słowa modlitwy „Pod Twoją Obronę”.

Prace przy obiekcie prowadził także Wojciech Prendowski. Trzeciej przebudowy pałacu dokonał w latach 1900-1922 Józef Targowski. Lata 1923-1924 to dalsze prace prowadzone przez architekta Kazimierza Skórewicza, które przyniosły szereg zmian    w wyglądzie zewnętrznym i wewnętrznym obiektu.

II wojnę światową dwór przetrwał w dość dobrym stanie. W czasie wojny i okupacji był on nie tylko domem dla rodziny Targowskich, ale i ważnym ośrodkiem walki konspiracyjnej. Jak wspomina Wojciech Targowski, krewny Józefa, w czasie okupacji podzielił on dobra czyżowskie pomiędzy dzieci. Pałac i folwark został własnością Juliusza   i Włodzimierza, folwark Zapusta zarządzany był przez Stefana i Marię Trzetrzewińskich. Pobliski Pawłów dostali Andrzej i Elżunia, która została żoną Stanisława Wyganowskiego.  Przez pewien czas czyżowski pałac był głównym ośrodkiem akowskim w rejonie Sandomierza, m. in. mieszkał w nim płk. Antoni Żółkiewski, nazywany pułkownikiem Linem.

Po wkroczeniu w styczniu 1945 r.  wojsk radzieckich na teren Sandomierszczyzny, rodzina Targowskich ostatecznie zmuszona była opuścić pałac. W czasie frontu działał tu szpital wojskowy dla armii niemieckiej. W grudniu 1945 roku pałac przeszedł na własność Skarbu Państwa. W 1957 r. na jego parterze mieściła się szkoła oraz Gminna Spółdzielnia. Niestety w wyniku przeniesienia w 1968 r. szkoły do nowej siedziby, obiekt ulegał powolnej dewastacji, trwało to do 1976 r., kiedy to Huta Stalowa Wola nabyła pałac i rozpoczęła prace zabezpieczające, które w dalszej kolejności prowadził Wojewódzki Ośrodek Postępu Rolniczego (1983 r.).

Na początku lat 90-tych pałacem zarządzała Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa w Rzeszowie, w 1996 roku właścicielem pałacu został Bogusław Graboś, który podjął się jego odbudowy. W pierwszej kolejności do użytku doprowadził oficyny, w których oferował miejsca noclegowe. Obecnym właścicielem pałacu jest Maciej Stoltz.

KOŚCIÓŁ PARAFIALNY

Kolejnym godnym obejrzenia zabytkiem jest Kościół Parafialny pod wezwaniem Wszystkich Świętych. Jak wynika ze sprawozdania z wizytacji pasterskiej ks. bp. Pawła Kubickiego, zdaniem znawców religijno – kościelnego budownictwa w Polsce, świątynia ta miała być prototypem kościoła Panny Marii w Krakowie.

Pierwszą drewnianą świątynię wybudował  w Czyżowie rycerz Wydźga. Kolejnym budowniczym kościoła murowanego był Michał Czyżowski. Wzniósł on na początku XIV w. (w aktach urzędowych widnieje rok 1312) świątynię w stylu gotyckim, która w połowie następnego stulecia  została przekształcona na zbór kalwiński. Jej powrót do kościoła katolickiego nastąpił w1615 r.

 W czasie najazdu szwedzkiego parafialny kościół został zniszczony, w 1741 roku jego odbudowy podjął się Jan Aleksander Zaklika Czyżowski. Poświęcony w tym samym roku przez biskupa sufragana krakowskiego Michała Kunickiego kościół , wybudowany został w stylu barokowym, z dwiema bocznymi kaplicami Matki Boskiej oraz św. Jana Nepomucena.  Na pamiątkę tych wydarzeń, w południową ścianę prezbiterium wmurowana została marmurowa tablica z podobizną Aleksandra Zakliki.

W czasie II wojny światowej sama bryła kościoła nie ucierpiała zbyt mocno, zniszczeniu uległ jedynie dach, okna oraz otynkowanie na ścianach. Kompletnym zniszczeniom uległy jednak sąsiednie budynki, takie jak plebania, organistówka, zabudowania gospodarcze. Skradzione zostały też 3 dzwony pochodzące z 1644 i 1733 roku. Świątynia została wyremontowana przez ks. B. Wroniszewskiego. Ślady zniszczeń wojennych  w świątyni usunięto w 1952 r., okres ten upamiętnia marmurowa tablica wmurowana    w zewnętrzną ścianę, przy drzwiach prowadzących do zakrystii.

Kolejnymi proboszczami parafii czyżowskiej byli ks. Władysław Włodarski,    ks. Bronisław Sajdak, ks. Roman Żywczyk, ks. Bogusław Piątek, który zakupił dla parafii nowe dzwony oraz ks. Józef Janicki.

Kościół jest jednonawowy, z dwiema bocznymi kaplicami. Pierwotnie kaplica lewa poświęcona była Matce Bożej, natomiast patronem prawej  był św. Jan Nepomucen, jednakże w czasie proboszczowania ks. Piątka nazwy kaplic uległy zmianie. Od tamtej pory kaplica południowa poświęcona jest św. Franciszkowi, natomiast patronem północnej jest św. Józef .  Prezbiterium jest niższe i węższe od nawy głównej. Od jego strony południowej znajdują się dwa okna z witrażami. Po północnej stronie świątyni leży zakrystia, a nad nią skarbczyk. Nad nawą główną kościoła usytuowana jest wieżyczka z sygnaturką. Pod kościołem znajdują się też grobowce, jednak wejście do nich zostało zamurowane w trakcie robienia posadzki.

W ostatnich latach kolejny proboszcz parafii ks. Wiesław Murzyn przeprowadził szereg prac, dzięki którym kościół stał się lokalną perełką. Prace te dotyczyły zarówno wnętrza jak i otoczenia zewnętrznego świątyni. Nawa główna, prezbiterium, kaplice boczne, kruchta oraz stojąca obok kościoła kaplica pokryte zostały miedzianą blachą. Zostały one również otynkowane i odnowione. Renowacji uległ też otaczający kościół mur.  W latach 1996 i 1997 odrestaurowane zostały boczne kaplice oraz tablica fundacyjna z podobizną Aleksandra Czyżowskiego. W wyniku prac renowacyjnych odkryte zostały pierwotne malowidła, pokrywające ściany prezbiterium, nawy głównej oraz sufitu.  Odrestaurowany i zakonserwowany został zabytkowy krzyż, wiszący na  łuku tęczy przy wejściu do prezbiterium. Za sprawą ks. Murzyna zrekonstruowany został także Obraz Wszystkich Świętych, który zobaczyć można w ołtarzu głównym. Według starszych parafian, obraz pierwotnie znajdujący się w ołtarzu głównym w latach 1946 – 1948 został wzięty do renowacji, jednak nigdy do parafii już nie wrócił.

We wnętrzu kościoła zachowało się kilka barokowych i późnobarokowych rzeźb   i obrazów, np. dzieła Tomasza Huttera. Na uwagę zasługują też epitafia dobrodziejów świątyni i tablice jego konserwacji. Po południowej stronie świątyni ustawiony jest duży, dębowy krzyż. Jest on pamiątką misji świętych, które odbywały się w parafii w maju 1999 r. Po lewej stronie bramy głównej kościoła stoi figura przedstawiająca św. Jana Nepomucena. Umieszczona na cokole rzeźba wykonana jest z piaskowca, z widniejących na niej inskrypcji wynika, że pochodzi ona z 1750 roku. Postać wiernego spowiednika – kapłana trzymającego krucyfiks była zniszczona, widnieją na niej ślady pęknięć. Figura wystawiona została prawdopodobnie z okazji odbywającego się corocznie jarmarku, noszącego wezwanie św. Jana Nepomucena. Na uwagę zasługuje również stojąca na cmentarzu parafialnym, neogotycka kaplica grobowa byłych właścicieli Czyżowa, Pomnik Nieznanego Żołnierza pochodzący z 1968 r. czy zabytkowe XIX i XX -  wieczne nagrobki.

Przy drodze prowadzącej z Czyżowa na Dąbie usytuowana jest figura Matki Bożej. Pochodzącą z 1932 roku figura wieńczy osadzony na stożkowym cokole krzyż, przedstawiający Ukrzyżowanego Chrystusa. Na postumencie widnieje napis „ Na chwałę Bogu”. Kierując się do Zawichostu napotkać można stojący przy alei kasztanowej duży,  drewniany krzyż.  Umieszczony został na początku wsi, prawdopodobnie w intencji zdrowia oraz ochrony przed złem mieszkańców wioski.

SZKOŁA

W Czyżowie mieści się też Szkoła Podstawowa im. płk. Jana Pokrzywy. Powstała ona w 1876 r., zgodę na jej utworzenie uzyskał od gubernatora carskiego hr. Henryk Prendowski. Do szkoły tej uczęszczała młodzież zamożnych gospodarzy okolicznych wiosek. Początkowo nauczycielami byli Rosjanie, dlatego też nauczanie prowadzone było w j. rosyjskim, odbywały się też lekcje j. polskiego. W 1912 r. gmina wybudowała nową, murowaną szkołę. W czasie II wojny światowej jej budynki uległy zniszczeniu. Od końca 1942 r. do 5 sierpnia 1945 r. odbywały się komplety tajnego nauczania. Po zakończeniu wojny nauczanie pod kierownictwem Jadwigi Węglewicz przeniosło się do pałacu. W 1976 r. szkoła obchodziła 100 – rocznicę swojego powstania, uroczystości zorganizował ówczesny dyrektor Stanisław Gilewski. W dalszej kolejności funkcję dyrektora pełniła  p. Krystyna Kryształowska, obecnie p. Marzena Drobiazg.

Opracowała Agata Stąpór na podstawie:

Chmielewska W., Dutkiewicz D., Skrucha M., Figury i Krzyże Przydrożne w Mieście i Gminie Zawichost

Kronika Parafii Rzymsko - Katolickiej p. w. Wszystkich Świętych w Czyżowie Szlacheckim

Malara T., Czyżów Szlachecki i Plebański, Wieść Gminna, nr 19, 21

Malara T., Pałac w Czyżowie Szlacheckim. Historia i współczesność, Wieść Gminna, nr 6

Myjak J., Ilustrowany słownik miejscowości powiatu sandomierskiego, Sandomierz 2013

Myjak J., Opowieści o zamkach i dworach. Pałac w Czyżowie Szlacheckim., PAIR Sandomierz, 2003