Ziemia Zawichojska

Zawichost położony jest na wysokim, pofałdowanym terasie lewego brzegu Wisły, 17 km na północny wschód od Sandomierza, przy drodze Kraków -  Sandomierz – Lublin .
Pierwsze wzmianki  o mieście pochodzą z 1148 r. i zawarte są w bulli papieża Eugeniusza III, który dokumentem tym nadał istniejący tu kościół  p.w. Najświętszej Marii Panny biskupowi kujawskiemu. Zwraca uwagę bogate uposażenie tej świątyni, w którego skład wchodziła m.in. kasztelania  łagowska. Według Jana Długosza – Zawichost -  w zamierzchłych czasach pełnił naczelną rolę w ziemi sandomierskiej. Faktem jest, że jeszcze w XII w. był miastem ludniejszym od Sandomierza, posiadał bowiem trzy parafie (NMP, św. Maurycego, św. Trójcy) podczas gdy Sandomierz, już wtedy ośrodek prowincji i siedziba księstwa, tylko jedną. O jego dawnym pochodzeniu świadczą również zachowane ślady kilku grodów.

W XI w. Zawichost był siedzibą okręgu grodowego a później kasztelanii, w skład której wchodziła cała lubelszczyzna. Jej granice pokrywały się  z obszarem utworzonego w końcu XII w. archidiakonatu zawichojskiego. Przez Zawichost przechodziła ważna droga handlowa wiodąca z Krakowa  przez Sandomierz w kierunku Rusi, która w czasie konfliktów zbrojnych przekształcała się w szlak wojskowy.
Zawichost wraz z ziemiami i grodami bronił linii Wisły, bądź służył zaopatrzeniem dla wojsk sprzymierzonych. W 1205 r. pod Zawichostem książęta Leszek Biały i Konrad Mazowiecki stoczyli krwawą  bitwę z księciem halicko – włodzimierskim Romanem  Mścisławiczem, który tu poległ. Było to jedno z największych starć zbrojnych tego okresu, którego sława została przyćmiona dopiero przez bitwę grunwaldzką. Miasto było jeszcze kilkakrotnie niszczone przez najazdy tatarskie (1241, 1260, 1500, 1502 ), oraz litewskie. Po otrzymaniu praw miejskich w 1242 r. zarządzał nim, w imieniu księcia, wójt wraz z ławą.

Przywilej lokacyjny nadawał Zawichostowi 44 łany, prawo pobierania cła od towarów przewożonych Wisłą oraz odbywania targów i jarmarków. Od XIV w. struktura władz samorządowych ulega poszerzeniu o radę miejską  i burmistrza. W połowie XIII w. Bolesław Wstydliwy zakończył tu budowę klasztoru Franciszkanek, którego przełożoną została jego siostra Salomea. Następną inwestycją księcia Bolesława Wstydliwego w Zawichoście był zamek zlokalizowany na wyspie wiślanej. Jego modernizacji dokonał  Kazimierz Wielki. Przetrwał on do 1657 r. kiedy to został zniszczony przez Szwedów,  a następnie uchwałą sejmową z 1678 r. przeznaczono go do rozbiórki. Z materiału wybudowano kilka obiektów m. in. Kościół p.w. św.  Józefa  w Sandomierzu.

W 1257 r Bolesław Wstydliwy nadał miasto, wraz z 25 wsiami, klasztorowi Klarysek, które już w tym czasie przeniosły się do Skały, a następnie do kościoła św. Andrzeja w Krakowie. Wywierały one jednak istotny wpływ na losy miasta aż do 1864 r. kiedy to ukazem carskim zostały pozbawione swoich dóbr.
Po zniszczeniach spowodowanych przez Szwedów i Rakoczego miasto podupadło i nie mogło się podźwignąć w latach następnych. Jego położenie uległo jeszcze pogorszeniu, kiedy to po I rozbiorze, a później po utworzeniu Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego, stało się miastem pogranicznym.

Starostowie zawichojscy czynili zabiegi o utworzenie nowego miasta, zakończone zgodą króla Jana Sobieskiego na jego lokację na łanie królewskim zwanym Łapiguz, położonym w bezpośrednim sąsiedztwie Zawichostu. Nie zrealizowano jednak tej decyzji. Dopiero starosta i kasztelan rawski Prosper Jan Załuski, uzyskawszy w 1701 r. powtórny przywilej lokacyjny od Augusta III, założył miasteczko o nazwie Starostów ( później Prosperów )  obdarzone prawem chełmińskim. Zawichost i Prosperów funkcjonowały obok siebie do 1820 r., kiedy to nie bez oporów połączyły się w jeden organizm.

W 1827 r.  w Zawichoście było 281 domów i 2320 mieszkańców. Znajdowała się tu komora celna, oddział straży granicznej, oraz mający długowieczną tradycję, magazyn solny. Było też miasto największym w okolicy ośrodkiem  handlu zbożem gromadzonym w licznych spichlerzach. Dosyć dobrze rozwinięte były rzemiosła, zwłaszcza spożywcze, funkcjonowały piece wapienne. Mimo to Zawichost w 1888 r. utracił praw miejskie, które odzyskał w 1926 r. W 1921 r. liczył 3014, a w 1939 r. 4000 mieszkańców.

W okresie międzywojennym działalność gospodarczą prowadziły: krochmalnia, 25 zakładów rzemieślniczych, 2 hurtownie, 40 sklepów, w tym Pomocy Bratniej i Spółki Rolnej. Z instytucji, oprócz Urzędu  Miasta, należy wymienić: Szkołę Powszechną, w której uczyło się 500 dzieci, Posterunek Policji, Aptekę, Kasę Stefczyka, Nadzór Wodny. Dużym osiągnięciem było utworzenie Szkoły Rzemiosł. Na Wiśle czynne były dwie przeprawy. Całkowite zniszczenie miasta w czasie II wojny, oraz wymordowanie ludności żydowskiej spowodowało znaczny spadek liczby ludności (554 w 1946r.). Obecny Zawichost liczy 2200 mieszkańców i jest siedzibą władz samorządowych Gminy i Miasta Zawichost.